Ավետիք Իսահակյան
Հոկտեմբերի 9-ից 20-ը
Ավետիք Իսահակյան — Ավետիք Իսահակյանը ծնվել է Ալեքսանդրապոլում (Գյումրի): Նախնական կրթությունը ստացել է տեղի և Հառիճի վանքի դպրոցներում, 1889-92թթ սովորել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում: 1892թ. «Տարազ» ամսագրում լույս է տեսել նրա առաջին բանաստեղծությունը՝ «Ծաղիկ էի նորաբողբոջ» վերնագրով: 1893թ. մեկնել է Եվրոպա: Աշխատել է Վիեննայի մարդաբանական թանգարանում և, միաժամանակ, ունկնդրել գիտական դասընթացները, ապա եղել Լայպցիգի համալսարանի ազատ ունկնդիր: 1895թ. վերադարձել է հայրենիք: Հայ ազգային-ազատագրական պայքարին մասնակցելու համար 1896թ. ձերբակալվել է և մեկ տարով բանտարկվել Երևանի բանտում: 1898թ. աքսորվել է Օդեսա: 1900թ. կրկին մեկնել է Եվրոպա և ապրել Ժնևում ու Ցյուրիխում: 1901թ. վերադարձել է հայրենիք: 1908թ. կրկին ձերբակալվել է՝ «Դաշնակցության գործով» և, որպես ՀՀԴ բյուրոյի անդամ, 1 տարով բանտարկվել Թիֆլիսի Մետեխի բանտում: Խուսափելով իր դեմ պատրաստվող դատավարությունից՝ 1911թ. մեկնել է Կոստանդնուպոլիս: 1912-26թթ ապրել է Գերմանիայում, Շվեյցարիայում և Իտալիայում: 1926թ. ընտանիքը տեղափոխել է Փարիզ, իսկ ինքը վերադարձել է Հայաստան, որտեղ ապրել է մինչև 1930թ.: 1930-36թթ ապրել է Փարիզում, 1936թ. վերադարձել է հայրենիք: 1946-57թթ եղել է Հայաստանի գրողների միության նախագահը: Առաջին բանաստեղծական ժողովածուն է «Երգեր ու վերքերը» (1898թ.)։ «Դարդս լացեք», «Սև մութ ամպեր ճակտիդ դիզվան», «Սիրեցի յարս տարան», «Որսկան ախպեր» և քնարական այլ բանաստեղծություններ երգի են վերածվել: Մշակել է ժողովրդական ավանդավեպեր, լեգենդներ, հեքիաթներ: Բազմաթիվ սյուժեներ վերցրել է հայ և Արևելքի ժողովուրդների ավանդապատումներից ու իմաստավորել ժողովրդական կենսափիլիսոփայությամբ, երազանքներով, ձգտումներով («Հայրենի հող», «Շիդհարը», «Լիլիթ», «Սաադիի վերջին գարունը», «Հավերժական սերը»): Պոեմներից հիշարժան են «Ալագյազի մանիները» (1895-1917թթ), «Իմ կարավանը» (1906թ.), «Սասմա Մհերը» (1922թ.): Մայրական սիրո գեղեցիկ պատկերներ են «Մայրը» և «Մոր սիրտը» լեգենդները: Հայրենիքի հավերժության գաղափարն առավել մեծ ընդհանրացման է հասել «Ռավեննայում» (1926թ.) բանաստեղծության մեջ, որը գրել է Իտալիայում: «Մասըսա Մանուկը» (1895-1905թթ) վիպասքը հայ ազգային-ազատագրական շարժման նորօրյա էպոսն է։ Հայ խոհափիլիսոփայական քնարերգության մեջ անհաս բարձունք է Իսահակյանի «Աբու-Լալա Մահարի» պոեմը (1910թ.): Հայ արձակի լավագույն գործերից է «Ուստա Կարո» անավարտ վեպը (լույս է տեսել 2006 թ.): Հայ պատմվածքի ժանրը հարստացել է գրողի «Համբերանքի չիբուխը», «Հորս գութանը», «Գերեզմանի վրա» և այլ գործերով։ Գրել է նաև հեքիաթներ ու առակներ, բալլադներ ու լեգենդներ, հուշապատում, մանրապատումներ և այլն։ 2001թ. լույս է տեսել նրա «Աֆորիզմներ» գիրքը: ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս էր: 1946թ. արժանացել է ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի, իսկ ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի 1980թ. որոշմամբ սահմանվել է Ավետիք Իսահակյանի անվան ամենամյա գրական մրցանակ: Իսահակյանի տուն-թանգարաններ են գործում Երևանում, Գյումրիում, նրա անունով կոչվել են փողոցներ Երևանում, Գյումրիում, հանրապետության այլ քաղաքներում, Մոսկվայում, դպրոցներ և գրադարաններ՝ Հայաստանում, արձաններ են կանգնեցվել Երևանում և Գյումրիում: ՀՀ 10-հազարանոց թղթադրամի վրա պատկերված է նրա դիմանկարը: Մահացել է Երևանում, թաղված է Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոնում:
Մեծերը Իսահակյանի մասին-Ավետիք Իսահակյանը խորացրեց և ծավալեց ժողովրդական երգի կուլտուրան` թե իբրև արտաքին ձև, և թե իբրև, մանավանդ, բովանդակություն:
Դ. ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
***Իսահակյանը մեծ է և սիրելի նրանով, որ ոչ միայն կարեկցաբար լացել է և մարգարեաբար անիծել, այլև հնչեցրել է եղբայրության և ազատության զանգը, տառապյալ մարդկությանը կոչ է արել դուրս գալ բռնակալների դեմ:
Ե. ՉԱՐԵՆՑ;
Դ. ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
***Իսահակյանը մեծ է և սիրելի նրանով, որ ոչ միայն կարեկցաբար լացել է և մարգարեաբար անիծել, այլև հնչեցրել է եղբայրության և ազատության զանգը, տառապյալ մարդկությանը կոչ է արել դուրս գալ բռնակալների դեմ:
Ե. ՉԱՐԵՆՑ;
Հետաքրքիր դեպքեր Ավետիք Իսահակյանի կյանքից
Ավետիք Իսահակյանը նկարիչ Ռուխկյանի հետ դուրս էր եկել դաշտ` զբոսնելու: Երկու գյուղացի վար էին անում: Մաճը բռնած գյուղացին մեղմ ու քաղցր ձայնով երգում էր .«Մաճկալ ես, բեզարած ես…»: Լսելով գնում էին նրանց հետևից: Երբ երգն ավարտվեց, մոտեցան, բարևեցին,հետո Վարպետը հարցրերց.-Ի՞նչ կերգեիր:-էդ քո խելքի բանը չէ,- պատասխանեց գյուղացին:-Էդ երգը ես եմ գրել,- ասաց Վարպետը:Գյուղացին նայեց, ոտքից գլուխ չափեց Վարպետին.-Գնա գործիդ, էդ մեր գեղի երգն է,- ասաց ու շարունակեց վարը:
Ավետիք Իսահակյանը Սևանա կղզու գրողների տան պատշգամբում նստած զրուցում էր կրտսեր գրող ընկերների հետ կարծես մի պահ նա վերացավ աշխարհից ու շշնջաց .- Ախ չմեռնեի, թերակղզին նորից կղզի դարձած տեսնեի … Մի՞ թե այս սքանչելի գեղեցկությունը թողնելու, գնալու ենք…- Մի մտածի, վարպետ ջան, հալա մի տաս տարի էլ կապրես — իբրև թե կատակով ասաց մեկը: Մյուսները ծիծաղեցին:- Ինչու բերանդ կչորանար, որ մի քսան, երեսուն տարի ասեիր:- Վարպետ ջան, ես ռեալիստ եմ:- Ռեալիզմդ հաստափոր վարպետիդ համար պահիր , — խոսքը եզրափակեց վարպետր:Այդ խոսակցությունից հետո վարպետը ապրեց ևս քսաներկու տարի:
Ծերության տարիներին Ավետիք Իսահակյանը սովորություն էր ձեռք բերել գրել անկողնումէ պառկած: Մի անգամ նրան է այցելում մի թղթակից: Կինը դիմում է գրող ամուսնուն.-Ավո, դու չես կարծում, որ թղթակցի հետ զրուցելը պառկած վիճակում, այն էլ՝ անկողնում, պատշաճ չէ:-Ինչ կա որ, սիրելիս,-դիմում է կնոջը մեծ բանաստեղծը,- եթե կարծում ես այդպես անհարմար է, նրա համար էլ մի անկողին պատրաստիր:
Մի մրահոն աղջիկ տեսա
Մի մրահոն աղջիկ տեսա
Ռիալտոնի կամուրջին,Հորդ մազերը՝ գետ գիշերվան,ԵՎ հակինթներ՝ականջին:
Ռիալտոնի կամուրջին,Հորդ մազերը՝ գետ գիշերվան,ԵՎ հակինթներ՝ականջին:
Աչքերը սեւ՝ արեւներ սեւ:Արեւների պես անշեջ,Գալարում էր մեջքը թեթեւ
Ծաղկանման շալի մեջ:
Ծաղկանման շալի մեջ:
Աչքս դիպավ աչքի բոցին,ՈՒ գլուխս կախեցի.Ժպտաց ժպտով առեղկծվածի,Հավերժական կանանցի:
Միամիտ չեմ՝ հավատամ քեզ.Տառապանքս փորձ ունի. –Մի մրահոն կույս էր քեզ պես,Կոտորեց սիրտս պատանի…
Ռավեննայում
Արարատի ծեր կատարին
Դար է եկել, վայրկյանի պես,Ու անցել:
Դար է եկել, վայրկյանի պես,Ու անցել:
Անհուն թվով կայծակների
Սուրն է բեկվել ադամանդին,Ու անցել:
Սուրն է բեկվել ադամանդին,Ու անցել:
Մահախուճապ սերունդների
Աչքն է դիպել լույս գագաթին,Ու անցել:
Աչքն է դիպել լույս գագաթին,Ու անցել:
Հերթը հիմա քոնն է մի պահ.Դու էլ նայիր սեգ ճակատին,Ու անցիր…
* * *Թաթիկներըդ լուսեղեն —Լույս-թըռչնիկներ դրախտի.Ճաճաչներով ոսկեղեն
Բույն կհյուսեն նոր բախտի։
Բույն կհյուսեն նոր բախտի։
Զմրուխտ թասով գինի ես,Բույրըդ աշխարք է առել.
Շուրթըս դիպավ շրթունքիդ
Աշխարքիս տերն եմ դառել։
Աշխարքիս տերն եմ դառել։
Մազերըդ մեղմ փայելով՝
Ինքս ինձեն հեռացա,Աչերիդ մէջ նայելով՝
Ողջ տիեզերք մոռացա…
* * *Օտա՜ր, ամայի՜ ճամփեքի վրա
Իմ քարավանըս մեղմ կըղողանջե.Կանգնի՛ր, քարավանս, ինձի կըթվա,Թե հայրենիքես ինձ մարդ կըկանչե:
Ինքս ինձեն հեռացա,Աչերիդ մէջ նայելով՝
Ողջ տիեզերք մոռացա…
* * *Օտա՜ր, ամայի՜ ճամփեքի վրա
Իմ քարավանըս մեղմ կըղողանջե.Կանգնի՛ր, քարավանս, ինձի կըթվա,Թե հայրենիքես ինձ մարդ կըկանչե:
Բայց լուռ է շուրջըս ու շըշուկ չըկա
Արևա՛ռ, անդո՛րր այս անապատում.Ա՜խ, հայրենիքըս ինձ խորթ է հիմա,Ու քնքուշ սերըս ուրիշի գրկում:
Արևա՛ռ, անդո՛րր այս անապատում.Ա՜խ, հայրենիքըս ինձ խորթ է հիմա,Ու քնքուշ սերըս ուրիշի գրկում:
Կընոջ համբույրին է՛լ չեմ հավատա,Շուտ կըմոռանա նա վառ արցունքներ.Շարժվի՛ր, քարավանս, ինձ ո՞վ ձայն կըտա,իտցի՛ր, լուսնի տակ չըկա ուխտ ևսեր:
Գընա՛, քարավանս, ինձ հետդ քա՜շ տուր
Օտար, ամայի ճամփեքի վրա.Ուրտեղ կհոգնիս` գըլուխըս վար դիր
Ժեռ-քարերի մեջ, փըշերի վըրա…
Օտար, ամայի ճամփեքի վրա.Ուրտեղ կհոգնիս` գըլուխըս վար դիր
Ժեռ-քարերի մեջ, փըշերի վըրա…
Ավետիք Իսահակյանը և արևմտահայ իրականությունը
Վլադիմիր Կիրակոսյան
Արևմտահայ իրականությունը հայ մտավորականության համար տասնամյակներ շարունակ փորձության քար է եղել դեպի լայն աշխարհ նրա ոգու և մտքի թռիչքների ճանապարհին, հոգեկան խոր դրամա, որ ապրել են գրեթե բոլորը, առավել մեծ չափով՝ առավել մեծերը: Ամեն անգամ այս առիթով չես կարող չհիշել Թումանյանի դասական տողերը.
Վաղուց թեև իմ հայացքը Անհայտին է ու հեռվում,
Ու իմ սիրտը իմ մըտքի հետ անհուններն է թափառում,
Բայց կարոտով ամեն անգամ երμ դառնում եմ դեպի քեզ,
Մըղկտում է սիրտըս անվերջ քո թառանչից աղեկեզ,
Ու գաղթական զավակներիդ լուռ շարքերից ուժասպառ,
Ե՛վ գյուղերից, և՛ շեներից՝ տխո՜ւր, դատարկ ու խավար՝
Զարկվա՜ծ հայրենիք,
Զըրկվա՜ծ հաենիք:
Ու իմ սիրտը իմ մըտքի հետ անհուններն է թափառում,
Բայց կարոտով ամեն անգամ երμ դառնում եմ դեպի քեզ,
Մըղկտում է սիրտըս անվերջ քո թառանչից աղեկեզ,
Ու գաղթական զավակներիդ լուռ շարքերից ուժասպառ,
Ե՛վ գյուղերից, և՛ շեներից՝ տխո՜ւր, դատարկ ու խավար՝
Զարկվա՜ծ հայրենիք,
Զըրկվա՜ծ հաենիք:
Վեհորեն տրտում այս խոհերի անմիջական ազդակը 1915 թվի ազգային մեծ աղետն է: Բայց դրանց շառավիղները ձգվում են մինչև մեր պատմության հազարամյա հեռուները: Արդեն ավելի քան տասնհինգ դար է, որ հայոց ավանդական հողի, հայոց «սրբազան հովիտների» երկատման ցավը բնավորվել է մեր ազգային հոգեբանության մեջ, սերնդեսերունդ խորանալով՝ մերթ նիրհում ու մերթ արթնանում է՝ իր մեծ զավակների շուրթերով հնչեցելու համար իր պրկված հոգու աղաղակը: Այդ մեծերից է նաև Ավետիք Իսահակյանը, որ Թումանյանից ոչ պակաս խորությամբ ապրեց 20–րդ դարասկզբին արևմտահայությանը պատուհասած արհավիրքի ցավն ու տագնապը: Բայց ի տարբերություն իր ավագ գրչեղբոր մարմանդ մղկտացող տրտմության՝ իսահակյանական ռոմանտիկ խառնվածքի արձագանքներն այդ իրադարձություններին ավելի անզուսպ, ավելի բուռն ու անմիջական են:
Համոզվելու համար բավական է թերթել Իսահակյանի՝ 1916–1917 թթ. օրագրային գրառումները: Բանաստեղծը լավ է հասկանում եվրոպական դիվանագիտության ետնախորշերում հայկական հարցի շուրջը ծավալված շահամոլ առևտրի թաքուն խորհուրդը: Սառը դատողությունը, սակայն, տեղի է տալիս դառնացած հոգու զգացական պոռթկումների առջև: Նրա գիտակցության մեջ չի կարող տեղավորվել, թե իրեն մարդասեր հռչակած լուսավորյալ աշխարհը ինչպես կարող էր հանուն շահի աճուրդի հանել մի ամբողջ ժողովրդի բնաջնջման աննախադեպ նախճիրը, դեռ դահճին էլ արդարացնել: Վիրավորված է բանաստեղծի «մաքուր, անբիծ հայրենասիրությունը»: Նրա ալեկոծված էությունը հարկադրված է վերապրելու ականատեսների տպավորություններում քարացած զարհուրելի պատկերները. «Միլիոն ու կես ժողովուրդ մերկացնել իր հազարամյա հարստությունից, ավերել նրա հնությունները, որ նրա հոգու հատորներն են –իր վանքերը, ձեռագրերը, մորթել հարյուր – հազարավորներ հայրեր, մայրեր, եղբայրներ, քույրեր, մանուկներ, ծերեր, հիվանդներ, կախել կույսեր և հղի կանանց, սարսափելի նուրբ ու տմարդ տանջանքների ենթարկել, բռնաբարել սրբակույս երեխաներ, պատկառելի մայրեր… և մնացած մերկ, ծեծված սարսափներ տեսած խելագար մի բազմության բոբիկ, քաղցած, մտրակների, կացինների ու սվինների տակ քշել այրվող, անջուր անապատները… Եվ ջանալ արդարանալ ազգերի առաջ, դատապարտել զոհերը, և դեռ հանձինս ռուսների և մյուսների բարեկամներ գտնել…»:1
Օրագրային այս գրառումներում դեռևս Իսահակյան անհատն է՝ իր դառնացած հոգով, հայրենասեր հայ մարդը, որ խորապես ապում է իր ժողովրդի աղետալի ճակատագրով, ցնցված է նրան բաժին հասած ոչ թե աստվածային -բնական, այլ մարդ արարածի ձեռքով նյութված պատուհասից: Ցավի ծանրությունից պապանձվել է գեղագետը, նրա բորբոքված գիտակցությունը անզոր է կատարվածի որևէ իմաստավոր բացատրություն գտնել. «…այս բոլորը անհնար է հասկանալ, գանգ չի դիմանա այս անսահման օվկիանոսներով թույնը պարփակել. մարդ սոսկալի – կատաղի խելագարության է հասնում, դիվական ցասման. օռնալ պետք է, ոչ թե գրել, բոլոր գայլերի բերաններով մեկեն օռնալ, օռնալ…»:2
Եվ իրոք, Իսահակյանի գեղարվեստական գործերում, անգամ նրանցում, որոնք անմիջականորեն առնչվում են արևմտահայության ճակատագրին, ո՛չ կոտորածի սարսափազդու տեսարաններ կան, ո՛չ էլ այն բռնկուն կիրքը, որով շնչում են օրագրային գրառումները: Իհարկե, այդ գործերում համազգային ցավի զգացողությունը ամենևին չի թուլացել. փոխվել է միայն արտահայտության եղանակը: Անմիջական ապրումների չկարգավորված էներգիան ինքն է իշխում լեզվի վրա՝ թույլ չտալով անհատին կամային ճիգերով հաղթահարելու վերջինիս որոգայթները, արվեստի լեզուն, որ ղեկավարվում է գրի օրենքներով, ինքն է մարդկային ապրումների տիրակալը՝ ուղղելով դրանք մակերեսից դեպի խորք:
Այդ փոխակերպության հոգեբանական հիմքը դարձյալ տալիս են Իսահակյանի օրագրային գրառումները. «Այնքան մեծ է հայության վիշտն ու տառապանքը, այնքան ահռելի է ու անօրինակ, որ մեծությունը չափելու համար տիեզերքի անհունությունն ու խորությունը պիտի առնել, իսկ ահռելիության սարսափների համար որակելու բառարաններում բառեր չկան. և ոչ մի բանաստեղծ չի կարող արտահայտել, և միայն պիտի զգալ այն հասկանալու համար, իսկ զգացողն էլ չի կարող այդ ապրել. կմեռնի այդ սարսափն զգալով»:3
§ Գրավոր շարադրի՛ր՝ ինչ նյութերի ծանոթացար, ինչ իմացար Ավ. Իսահակյանի մասին:
§ Կարդացածդ, տեսածդ կամ լսածդ բանավո՛ր ներկայացրու:
§ Վերլուծի՛ր Ավ. Իսահակյանի՝ քեզ հատկապես դուր եկած բանաստեղծությունը կամ բանաստեղծությունները:
Ես կարդացի Ավետիք Իսահակյանի կենսագրությունը, ինչպես նաև իր պատմվածքներն ու բանասատեղծությունները։ Ավետիք Իսահկյանը շատ բաներ է տեսել։ Ես մտածում էի որ Ավետիք Իսահակյանը ուղակի գրող ու բանաստեղծ է եղել։ Սակայն երբ կարդացի իր ստեղծագործություններն ու կենսագրությունը հասկացա որ նա կյանքով լի ապրած մարդ է եղել։ Ես իմացա որ նա երկու անգամ անպատճառ բանտ է նստել։ ։
Կարդացածդ, տեսածդ կամ լսածդ բանավո՛ր ներկայացրու:
Վերլուծի՛ր Ավ. Իսահակյանի՝ քեզ հատկապես դուր եկած բանաստեղծությունը կամ բանաստեղծությունները:
Ասում են
Ասում են, թե՝ դու այնպես
Մոռացել ես ինձ այնպես,
Որ երբ անունս են տալիս,
Հազիվ միտքդ եմ գալիս:
Բայց, նազելիս, ձեր բակում
Այն լորին է դեռ ծաղկում,
Որի քնքուշ բույրի մեջ
Քեզ գրկեցի սիրատենչ:
ՈՒ գրկիս մեջ այսօր դեռ
Կիզող կրակ է վառվել,
Իսկ երբ անունդ են տալիս,
Սիրտս արյուն է լալիս:
Ա՜խ, իրա՞վ է՝ դու այնպես
Մոռացել ես ինձ այնպես,
Որ երբ անունս են տալիս,
Հազիվ միտքդ եմ գալիս…
Ինձ Շատ դուր եկավ Ավետիք Իսահակյան Ասում են բանաստեղծությունը։ Այն շատ գեղեցիկ է, և հմայիչ։ Բանաստեղծը պատմում է իր կյանքից մի դրվագի մասին։ Նա ասում էր որ նա մի աղջկա հետ ընկերություն էր անում, սակայն հետո այդ աղջիկը նրանից բաժանվում է։ Այդ աղջիկը էլ նրա մասին չի մտածում և անգամ հազիվ է հիշում։ Իսկ բանաստեղծի ուշքն ու միտքը նրա մասին է։ Եվ երբ նրա անունն են տալիս, նա շատ է հուզվում։
- Կարդացածդ բանավոր ներկայացրո՛ւ, կարող ես նաև գրավոր վերապատմել:
- Առցանց բառարանների օգնությամբ բացատրել բանաստեղծությունների անծանոթ բառերը:
Մրահոն–սև ունքերով
Հորդ–գանգուր
Հակինթ–ականջող
Գալարել–ոլորել
Շալ–վերնաշապիկ
Սեգ–հպարտ
Comments
Post a Comment